Toen Elaine Aron het concept ‘high sensitivity’ in de jaren negentig wereldkundig maakte, ging ze ervan uit dat hoogsensitiviteit (ook wel hooggevoeligheid genoemd in Nederland) een persoonskenmerk was dat iemand ‘had’, of niet. De bijbehorende test van 23 (in haar boek) danwel 27 vragen (op haar website), gaven vele mensen duidelijkheid over het feit of ze al dan niet hoogsensitief waren.
Nader onderzoek wijst echter uit dat de oorspronkelijke test van Elaine Aron niet 1 ‘ding’ meet, maar dat deze test waarschijnlijk 3 verschillende onderdelen in kaart brengt. Reeds in 2006 werd dit geopperd toen Smolewska, McCabe en Woody in een studie met 824 universiteitsstudenten de dimensionaliteit van de vragenlijst onderzochten. HSP bleek niet één construct, maar de HSP test meet volgens hen drie verschillende zaken.
De eerste factor, werd uitgelegd als “overprikkeld geraken door interne of externe eisen”. De tweede factor kreeg als label “esthetisch bewustzijn” en de derde factor ging over “onaangename zintuigelijke opwinding, ten gevolge van externe stimuli”. Wat ze opvallend vonden, was dat de helft van de vragen uit de onderzochte 23-vragenlijst over de eerste factor gingen: de mate van overprikkeling.
Twee jaar later wordt de vragenlijst (de HSPS) opnieuw afgenomen en geanalyseerd, deze keer door Evans en Rothbart. Zij leggen de link tussen de theorie van Rothbart over temperament bij volwassenen, de theorie van Aron en Aron, en het eerder onderzoek van Smolewska et al. in 2006. Zij stellen een tweefactorenmodel voor, omdat dit past bij de theorie van Rothbart maar geven aan dat een driefactorenmodel evenzeer passend zou zijn. Vanuit dit oogpunt zou er dus sprake zijn van HSP wanneer alle drie de kenmerken in meer of mindere mate voorkomen bij een persoon.
Deze uitslag is ook kloppend bij de onderzoeken van van Hoof, Bijttebier e.a. uit 2015, welke in hun onderzoeken ook de factoranalyse hebben meegenomen en uitkomen bij het driefactorenmodel zoals reeds hierboven beschreven. Elke van Hoof gaat echter verder dan enkel het stellen dat de test 3 dimensies van het HSP-concept zou meten.
We zoomen even uit naar het concept hoogsensitiviteit zelf. Aron omschreef dit als “Een aangeboren temperament met de strategie om informatie zorgvuldig te verwerken alvorens te handelen, dat resulteert in een besef van subtiele verschillen en in snel overprikkeld raken”. In haar latere publicaties legde zij het begrip HSP uit met behulp van 4 kenmerken, welke ze DOES noemde. Deze staan voor Diepte van informatieverwerking, Overstimulatie/Overprikkeling, Emotionaliteit, Sensorische sensitiviteit (ofwel: subtiele waarneming).
Elke van Hoof ziet deze vier factoren terug in de drie dimensies van de test waarbij zij spreekt over ‘emotionaliteit’, ‘overprikkeling’ en ‘sensitiviteit’. Deze verklaard ze op de volgende wijze: D + S zijn te vinden in wat zij benoemd als Sensitiviteit. Deze ‘kern van hoogsensitiviteit’ gaat dus over waarnemen en op een diep niveau verwerken en is voorwaardelijk om te kunnen spreken over hoogsensitiviteit. Emotionaliteit en Overprikkeling kúnnen daar het gevolg van zijn. Omdat O en E echter normale menselijke zaken zijn (iedereen is wel eens overprikkeld of reageert sterk emotioneel) zijn beide te zien als een vorm van responsiviteit. Afhankelijk van je coping, rejection sensitivity, trauma, context etc zal dit voor iemand in meer of mindere mate spelen.
Op de vragen rondom het onderdeel ‘sensitiviteit’ ofwel de diepgaande verwerking van subtiele informatie, dient hoog gescoord te worden. Is dit niet het geval dan heeft iemand wellicht wél ‘last’ van stress / overprikkeling of sterke (negatieve) emoties. Je kunt deze persoon dan echter niet hoogsensitief te noemen. Zoals Elke beschrijft in het interview met Cathérine Ongenae: “Op basis van ons onderzoek zien wij dat het enige essentiële kenmerk van hoogsensitiviteit diepgaande verwerking is. Daaruit kunnen een aantal andere eigenschappen voortvloeien, zoals overprikkeling of emotionaliteit, of subtiliteiten waarnemen. Maar niet noodzakelijk bij iedereen, zoals wordt gezegd.”
De drie factoren nader bekeken:
Emotionaliteit
Emotionaliteit is te omschrijven als het gemak waarmee je mentaal overweldigd raakt, gemakkelijk opschrikt, je niet kunt concentreren met veel honger, je je gemakkelijk opgejaagd kunt voelen wanneer je teveel moet doen in korte tijd. Oftewel, de mate waarin je reageert op prikkels of er last van hebt. In de test terug te vinden als:
* prikkelbaarheid; mentaal overweldigd raken
* gemakkelijk opschrikken
* opgejaagd voelen wanneer je teveel moet doen in korte tijd
* geërgerd zijn wanneer mensen je meerdere dingen tegelijkertijd willen laten doen
Overprikkeling
Overprikkeling is de mate waarin je reageert op externe zintuiglijk prikkels zoals fel licht, sterke geuren, labeltjes en prikkels van kleding en stoffen. Het positieve verband tussen HSP en introversie bestaat met name op deze factor. Overigens is het onderscheid tussen “overprikkeld geraken”, “een sterke emotionele reactie hebben” en “negatief reageren op sterke sensorische stimuli” soms moeilijk hard te maken, zeker bij de test van Elaine Aron. In de test terug te vinden als:
* zintuiglijke opwinding ten gevolge van externe stimuli
* geprikkeld raken door fel licht – grove weefsels – sterke geuren – sirenes
Diepgaande verwerking
Diepgaande verwerking is het vermogen je positief te laten raken door het leven. Dat zie je terug in de vragen over geraakt worden door kunst en muziek, nuances in de omgeving opmerken, een fijne neus voor delicate geuren, een goed gehoor;–niet zozeer dat je er last van hebt-, maar dat je het opmerkt en ervan kunt genieten. In de test terug te vinden als:
* geraakt worden door kunst en muziek
* nuances in de omgeving opmerken
* een fijne neus voor delicate geuren – een verfijnd gehoor
* een rijke en complexe innerlijke belevingswereld
* weten wat er nodig is om mensen zich in een fysieke omgeving weer prettig te laten voelen
Momenteel zijn er nog geen normgegevens bekend rondom de HSP test. De testuitslag (HSP vragenlijst, 27 items) geeft slechts een ruwe score, welke an sich betekenisloos is. Om betekenis te verlenen, is het nodig gegevens van een grote, representatieve vergelijkingsgroep te hebben en de gegevens van de geteste personen daarna, situeren ten aanzien van die vergelijkingsgroep. Zonder normgegevens is het onmogelijk om op een verantwoorde manier een score te interpreteren of een cut-off te formuleren.
De onderzoeken zijn nog lopende in België, maar het lijkt zelfs dat er gedifferentieerd kan worden tussen HSP en autisme middels deze indeling. Een eerste (nog niet gepubliceerde) studie, waarbij een hoge score op diepgaande verwerking voorwaardelijk was, gaf een percentage van HSP als persoonlijkheidskenmerk in de samenleving, dat lager lag dan de nu veelal genoemde 15-20%.
Persoonlijke uitdagingen
Elk mens is anders, en zoals hierboven reeds aangegeven is overprikkeling of emotionaliteit niet bij elke hoogsensitieve persoon (even sterk) aanwezig. Want natuurlijk zijn we mens en worden we allemaal wel eens overspoeld door teveel prikkels of heftige emoties. Het is echter de manier waarop we omgaan met deze prikkels of emoties en of we hier ook last van ervaren. In die zin is de door ons veelgebruikte uitspraak ‘wat is je overprikkeling waard’ van toepassing.
Een introvert persoon heeft bv. een kleiner emmertje om prikkels op te vangen, en zal eerder uitdagingen ondervinden op het onderdeel overprikkeling. Zelfzorg is voor deze persoon een eerste levensvoorwaarde.
Een hoogsensitief persoon met een niet-steunende (of juist té beschermende) omgeving in de jeugd zal meer uitdagingen ondervinden op het gebied van emotionaliteit. Zelfcompassie is voor deze persoon een zeer belangrijk te leren vaardigheid.
Maar ook de diepgaande verwerking kent zijn uitdagingen. Niet enkel omdat je als HSP’er bv. bij elk antwoord op een CITO vraag wel kunt bedenken waarom deze goed zou kunnen zijn, maar zult moeten leren denken vanuit systemen en logische opvolging, iets wat het holistische top-down lerende brein niet van nature doet. Met het stijgen van het IQ zal de diepgaande verwerking ook op een verhoogde mate van complexiteit plaatsvinden. De uitdaging van diepgaande verwerking is dan te leren communiceren met mensen in je omgeving die zaken anders interpreteren dan jij van nature doet.
Interessant in dit geheel is dat iedere professional die werkt met HSP’ers zijn of haar eigen blikveld meeneemt in wat zij denken dat ‘hoort’ bij HSP. Zoals ook in deze blog reeds werd belicht, bestaat ‘de’ HSP’er niet. En zoveel personen als er zijn, zo veel uitdagingen zijn er. Kijk dus eens verder wanneer je een boek of blog leest over hoogsensitiviteit of als iemand iets benoemd als dé HSP-uitdagingen…. en vraag je af wélke groep mensen hier precies beschreven wordt.
– – – – – – – – – Gebruikte literatuur – – – – – – – – –
Aron, E. N., & Aron, A. (1997). Sensory-processing sensitivity and its relation to introversion and emotionality. Journal of Personality and Social Psychology, 73, 345-368. doi: 10.1037/0022-3514.73.2.345
Bael van, B., & Bijttebier, P. (2016). Hoogsensitiviteit een beloftevol nieuw construct of oude wijn in nieuwe zakken? Tijdscrift voor orthopedagogiek. Kinderpsychiatrie en kinderpscyhologie, 41, 51-58.
Evans, D.E., & Rothbart, M.K. (2008). Temperamental sensitivity: Two constructs or one? Personality and Individual Differences, 44, 108-118. DOI:10.1016/j.paid.2007.07.016
Froeyman P., Hoogsensitief: Meerwaarde of Beperking? Een Conceptueel Onderzoek naar het Construct Hoogsensitiviteit. Universiteit Gent, Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2012-2013
Hoof van, E. (2016) Hoogsensitief, wat je moet weten. Uitgeverij Lannoo
Hoof van E. (2015) HSP voor professionals, handboek bij de opleiding
Hoof van, E., Bijttebier, P., Bastin, M., De Fruyt, F., Pluess, M., & Goossens, L. (2015). Construct and criterion validity of the high sensitive child scale short form (HSC-SF) in a Dutch speaking sample. In ECDP 2015. Brage Portugal.
Ongenae C (2015) Professor Elke van Hoof (VUB) over hoogsensitiviteit: ‘ik weet wat het is om je anders te voelen’ op 18-02-2018 van website https://catherineongenae.com/ gehaald.
Smolewska, K. A., McCabe, S. B., & Woody, E. Z. (2006). A psychometric evaluation of the Highly Sensitive Person Scale: The components of sensory-processing sensitivity and their relation to the BIS/BAS and “Big Five”. Personality and Individual Differences, 40, 1269-1279. doi: 10.1016/j.paid.2005.09.022
