Het gebeurde in een gesprek op een moment dat ik eigenlijk al moe was. Je kent dat wel, zo’n situatie waarin je denkt: ik kan reageren, of ik kan stil blijven en het voorbij laten gaan. De ander zei iets terloops, iets dat ik normaal gesproken zou laten passeren. Maar ergens, in hoe het klonk en hoe het landde, voelde ik het schuren. Als ik hier niets over zeg, blijft dit de realiteit waarin we samen bewegen.
Er was geen vooraf bepaalde rol die ik moest vervullen, geen expliciete verantwoordelijkheid die bij mij lag. Maar in dat moment, in de ontmoeting tussen ons, werd duidelijk dat mijn keuze, of ik nou sprak of zweeg, zou meebepalen wat er gebeurde.
Verantwoordelijkheid wordt vaak gezien als iets wat je draagt, een vaste taak die je hebt in een bepaalde situatie. Maar als je kijkt door de lens van intra-actie, werkt het anders. Het is niet iets dat vastligt bij een persoon, niet iets wat iemand ‘heeft’ omdat diegene toevallig aanwezig is. Het ontstaat in de relaties zelf. Net zoals betekenis niet in een woord op zichzelf ligt, maar pas vorm krijgt in hoe het wordt uitgesproken en ontvangen, zo krijgt verantwoordelijkheid betekenis in de situatie waarin je je bevindt.
Laten we eens kijken hoe dat werkt in de praktijk. Stel, je zit in een teamvergadering. Iemand maakt een achteloos grapje over een collega die er niet bij is. Niets schokkends, gewoon een kwinkslag, een beetje plagerij. Niemand reageert. En dan voel je het. Geen dwingend moreel oordeel, maar een subtiele spanning in de ruimte.
Of een ander moment: iemand vertelt over een succes, maar je merkt een aarzeling. Alsof het uitspreken ervan net te veel ruimte inneemt. Je had erlangs kunnen luisteren, maar ergens hoop je dat de ander zich niet in hoeft te houden om hier blij mee te zijn. Op dat moment is er geen vaste juiste actie. Maar als je Barad volgt, dan begrijp je dat de werkelijkheid niet losstaat van wat jij ermee doet. Je kunt iets zeggen, je kunt lachen en meedoen, je kunt het laten gaan. Wat je ook kiest, het vormt het gesprek.
Zeg je er iets van, dan verandert de dynamiek. Misschien schuurt het even, misschien wordt iets benoemd wat anders onuitgesproken was. Misschien opent het een ruimte die er eerder niet was. Zwijg je, dan bevestig je, niet bewust en niet expres, maar als effect van het moment, dat het binnen deze context past. Niet omdat jij als individu verantwoordelijk bent, maar omdat verantwoordelijkheid zich hier vormt in hoe de situatie zich ontwikkelt en wat daarin wordt versterkt of genegeerd.
Verantwoordelijkheid is geen last die je op je schouders draagt. Het is iets wat ontstaat in de manier waarop we samen de wereld vormgeven. Dat betekent niet dat je altijd iets moet zeggen of dat er altijd een perfect antwoord is. Maar het betekent wel dat er in elk moment een keuze ligt: welke realiteit houden we in stand en welke laten we vervagen?
Niet de verantwoordelijkheid van iemand, maar de verantwoordelijkheid die ontstaat in hoe we samen betekenis geven aan wat er gebeurt. Dat besef alleen al, dat hoe je in een situatie verschijnt het moment zelf beïnvloedt, maakt ethiek tastbaar in het alledaagse.