We horen het geregeld om ons heen, mensen die zeggen ‘ik voel me gestrest’. En wellicht zeggen we het zelf ook weleens. We denken dan te weten wat het precies is. We voelen het immers. Toch is het lastig om aan te geven wat stress precies is. Heb je er wel eens een definitie van proberen te geven? Mogelijk niet. En als je het wel gedaan hebt dan ben je één van de velen. Zelfs wetenschappers hebben er geen eenduidig antwoord op. Dat komt doordat er verschillende manieren zijn om naar stress te kijken, afhankelijk van het perspectief dat je inneemt. Een veelgebruikte indeling is als volgt:
- Stressoren; situaties die spanning op kunnen roepen
- Stresservaring; de lichamelijke reactie op spannende, bedreigende of onbekende situaties.
- Stressbeleving; het gevoel het niet meer aan te kunnen of niet alles meer onder controle te hebben.
Deze kijk biedt een praktische manier om stress te beschrijven en te onderzoeken, maar het is goed om te beseffen dat dit slechts één manier is om stress te begrijpen. Het gaat uit van vaste categorieën en legt de nadruk op hoe externe factoren en interne reacties samenkomen. Dit is waardevol in veel contexten, maar beperkt zich tot een bepaald denkkader.
Als we het op deze manier bekijken, lijkt stress vooral iets negatiefs. Maar dat is het niet! Stress kan ook nuttig zijn. Het helpt ons bijvoorbeeld om te leren (door verschillen te detecteren), om te overleven (door te reageren op gevaar), en zelfs om uitzonderlijke prestaties te leveren. Toch blijft de vraag: is dit hele verhaal over stressoren en beleving wel volledig? Of kijken we te beperkt? Want als stress zoveel meer is dan deze categorieën, wat betekent het dan écht?
Weerstand tegen stress
Als mens hebben we het amper in de gaten, maar de hele dag door beoordelen we de wereld om ons heen. We hebben gedachten over wat er gebeurt en wat we voelen, en deze gedachten, gevoelens en lichamelijke reacties zijn nauw met elkaar verweven. Het lijkt vaak alsof ze een vaste volgorde hebben, maar in werkelijkheid ontstaan ze in samenhang met wat we meemaken. Wie nog niet zo in verbinding staat met zichzelf zal mogelijk zeggen: ‘dit is niet leuk want zo voel ik het toch?’ Wie al een bredere blik op zijn eigen binnenwereld heeft, beseft dat dit niet altijd op kan gaan. Wat voor jou onaangenaam is, kan voor een ander juist plezierig zijn. De koppeling ‘dit is prettig en dat niet’ heeft dus niet direct met wat we zien of doen te maken, maar met de interpretatie die we er onbewust aan geven.
De Boeddhistische psychologie vereenvoudigt onze wereld van emoties in drie categorieën: prettig, onprettig of neutraal. Zodra we iets opmerken in het lichaam (houding, bewegingen, ademhaling, etc.) ontstaat er als het ware een mentale sensatie die ons laat weten hoe we hier tegenover staan. Je ervaart wat gaande is als prettig, onprettig of neutraal. Hier houdt het niet bij op. Deze gewaarwordingen nodigen ons uit tot een reactie, en daar kunnen we de koppeling maken met stress.
Deze reacties zijn vaak heel basaal en ontstaan sneller dan we kunnen denken. Als we iets prettig vinden, hebben we de neiging het vast te houden of te verlengen. Als iets onprettig is, willen we het vermijden, verminderen of afweren. En bij neutrale ervaringen hebben we de neiging er weinig aandacht aan te besteden – alsof ze onbelangrijk zijn. Maar ook neutrale ervaringen hebben invloed, vooral wanneer we belangrijke aspecten over het hoofd zien.
Dit alles werkt als een ingebouwd stressactiveringssysteem in je brein. (Wil je weten hoe het werkt? Ga dan naar instellingen > kies stress > schat situatie in). Het klinkt misschien grappig om je brein als een smartphone met menu-opties voor gedachten en gevoelens voor te stellen, maar in wezen lijkt het er wel op. Alleen, in plaats van het systeem handmatig aan te passen, kun je leren om het te doorzien. Wanneer je het proces herkent, hoef je je niet langer vast te houden aan automatische reacties. In plaats daarvan ontstaat er ruimte om bewust en speels om te gaan met wat zich aandient. Lees onder het plaatje verder om te ontdekken hoe dit werkt.
De invloed van gedachten en gevoelens
Op zich is wat je ervaart in je lichaam nog geen bron van stress. Zelfs de constatering of je het prettig of onprettig vindt hoeft dat niet te zijn. Maar dan gebeurt er iets waardoor alles verandert, en we het gevoel van stress gaan ervaren. Onze automatische respons op prettig en onprettig ontstaat binnen de samenhang van onze ervaringen, gedachten en omgeving. Wanneer we proberen hier invloed op uit te oefenen en dat niet lukt, ervaren we stress. Ik neem je mee door de drie voorbeelden om uit te leggen hoe dit werkt:
Wanneer we een gewaarwording als prettig ervaren, beseffen we: ‘dit is een aangenaam gevoel.’ Het gevolg ervan is dat we er mogelijk meer van willen. Of we willen het verlengen en vasthouden. Als mens hebben we de neiging ons het liefste altijd prettig te voelen. En als dat niet lukt (wat onherroepelijk zal gebeuren, want gevoelens wisselen zich voortdurend af in relatie tot wat we meemaken), dan voelen we ons teleurgesteld, leeg, gefrustreerd, verdrietig of boos.
Wanneer we een gewaarwording als onprettig ervaren, beseffen we: ‘dit is een onprettig gevoel.’ Instinctief hebben we de neiging om daarvan weg te willen. We verzetten ons tegen dat wat is en/of proberen het te vermijden, ontkennen, af te weren of te ontlopen. Deze reactie ontstaat niet op zichzelf, maar in interactie met wat zich in en om ons heen afspeelt. De weerstand die hieruit voortkomt ervaren we als stress.
Wanneer we een neutrale gewaarwording ervaren, merken we dit ook op. We voelen dan dat dit ‘noch een aangenaam, noch een heel onaangenaam gevoel’ is. Dat lijkt best oké. We doen er niet zoveel mee. Maar wanneer we belangrijke zaken over het hoofd zien, kan deze relatieve onverschilligheid op de lange termijn alsnog bijdragen aan stress.
De classificatie die je geheel onschuldig maakt, blijkt zo uit te kunnen groeien tot iets waarvan je gedachten en gevoelens op hol slaan. De neuropsychologie heeft aangetoond dat dergelijke processen niet los van elkaar staan, maar elkaar voortdurend beïnvloeden.
De classificatie die je geheel onschuldig maakt, blijkt zo uit te kunnen groeien tot iets waarvan je gedachten en gevoelens op hol slaan. De neuropsychologie heeft aangetoond dat het lichaam inderdaad zo werkt. Afhankelijk van hoe we het leven ervaren, speelt ons autonome zenuwstelsel een rol in hoe we reageren op wat zich aandient in onszelf en de wereld om ons heen. Gemoedstoestanden zoals rust, onrust, irritatie of angst ontstaan niet los van onze mentale activiteiten en verschijnselen (zoals gedachten, beelden, associaties en oordelen). Deze processen zijn niet-lineair en beïnvloeden elkaar voortdurend. De verhalen die we onszelf vertellen over wat we ervaren, zijn verweven met onze gewaarwordingen en context. Onze gevoelens en gedachten ontstaan niet geïsoleerd, maar in relatie tot de situatie en hoe we ermee in interactie staan.
Een unieke kans
Voor wie doorziet hoe stress werkt, opent zich een enorme kans! Het verhaal dat jij jezelf vertelt over de buitenwereld, je dagindeling, je ervaringen, etc., weerspiegelt niet alleen jezelf, maar ontstaat in relatie tot wat zich binnen én buiten jou afspeelt. Dit inzicht geeft je de mogelijkheid om je vrijer te bewegen binnen deze dynamiek. Je wordt uitgenodigd om je bewust te worden van je reacties, ze te herkennen, en ze te laten voor wat ze zijn. Het nodigt je uit om van het positieve te genieten zonder het vast te willen houden, en het negatieve er te laten zijn zonder de drang om het weg te duwen.
Het nodigt je uit volledig aanwezig te zijn bij wat er is. Je innerlijke reacties te merken, maar er (in je alledaagse leven) niets mee te hoeven doen. Je oordeel over prettige, onprettige of neutrale indrukken kan als het ware uitdoven door erbij stil te staan en het te aanschouwen. Een voorbeeld: in mijn ”Theater van het Leven‘ opleiding mag je dat op het toneel oefenen door helemaal in je gewaarwording te stappen, terwijl je je tegelijkertijd beseft dat je toneel aan het maken bent. Zo kun je geïnteresseerd, open en nieuwsgierig kijken naar wat zich openbaart. Je blijft open en verwonderd. Je kunt vol verbazing kijken naar wat zich ontvouwt, je laten raken, en met compassie aanwezig zijn bij je eigen geraaktheid. En al die tijd blijf je beseffen dat je meer bent dan je ervaring in dit ene moment. Jij bent dat waarin elke mogelijke ervaring zich ontvouwt.
Het is makkelijk genoeg om vreugdevol te zijn,
Als het leven stroomt als een lied,
Maar de man de moeite waard
Is de man die kan glimlachen
Als alles verschrikkelijk verkeerd gaat.
– Ella Wheeler Wilcox –
Een praktisch voorbeeld
In (loopbaan)coaching wordt het bijna nooit gevraagd. Toch is het in mijn ogen een van de meest fundamentele vragen die je kunt stellen: ‘Stel je voor dat je alles bent geworden wat je had gehoopt, hebt alles gecreëerd en bereikt wat je hartje begeert, maar je voelt je nog net zo k** als je je nu voelt. Zou je dan hetzelfde doel nastreven? Of zou je dan iets anders willen doen?’* Waar zou je – als je je er niet beter door gaat voelen – je aandacht, creatiekracht en nieuwsgierigheid op richten? Wat voelt voor jou dan zinvol om te doen?
Deze vraag vinden we vaak ongemakkelijk. We denken er liever niet te hard over na. Toch is het een vraag die prachtig aansluit bij speelsheid. Wie kinderen ziet spelen herkent immers dat het om het proces gaat, niet om het doel. Zodra de Lego-stad is afgebouwd, is het spel voorbij. Zodra het poppenhotel is ingericht, slapen de poppen, en richt het kind zich alweer op iets nieuws. Spelen draait om het ervaren, om het interactieproces zelf.
Als mensen lijken we vaak gericht op het creëren van iets waarmee ons leven beter zou worden. Dat betekent niet dat dit fout is, maar dat het nooit de blijvende vervulling brengt die we erin zoeken. Geld, roem en aanzien verbleken waar je bijstaat. Positieve gevoelens zijn nooit blijvend – er komt altijd wel weer een negatieve perceptie of gedachte voorbij. Wie vrij in het leven wil staan, richt zich daarom niet op het eindresultaat, maar op wat zich nu aandient. Je accepteert hoe je je voelt (moe, chagrijnig, eenzaam of ontoereikend) en vraagt: Wat wil ik, ondanks dit gevoel, nu met mijn leven gaan doen?
In die ruimte ontstaat de uitnodiging tot vrije expressie. Het verlangen naar alles wat in het verlengde ligt van je volgende stap. Je kunt duiken in de diepste spelonken van je ziel. Het leven ten volste leven, het opeten, verteren, en er iets wonderbaarlijks mee doen. Ik nodig je uit om al vlammend te leven – intens krachtig, zonder schroom. Flirt met je flow. Omarm je tederheid terwijl je wilde verlangen het wint van je dromen. Badend in het bloed van je blunders. Ik loop graag een tijdje met je mee!
