Wanneer je het niet meer weet en overspoeld wordt door emoties, dát is het moment dat je gaat leren en ontwikkelen. Dat is het uitgangspunt van Kazimierz Dabrowski in zijn theorie van positieve desintegratie. Hij was ervan overtuigd dat wanneer een situatie je niet raakt, je geen betrokkenheid ervaart, je er dan ook niets aan zult veranderen. En dus hebben negatieve emoties, -en met name hele heftige negatieve emoties-, een positieve betekenis!
Vanuit het oogpunt van spelen kan ik dit niet anders dan onderschrijven. Sterker nog.. het is exact waarom een speelse levensinstelling tot innovatie, groei en verandering leidt. Het opbouwen van een nieuwe werkelijkheid waarbij je nieuwe kanten in jezelf aanboort of vaardigheden ontwikkelt om de toekomst (anders) vorm te geven. In onderstaand blog neem ik je mee door de vijf ontwikkelingsniveaus die Dabrowski onderscheidt.
Dabrowski ging ervan uit dat we als mens in iedere situatie kunnen kiezen wat wij willen doen en hanteerde een vijftal niveaus waarin je als mens kunt functioneren. Je groei hierin is afhankelijk van jouw aanleg met de unieke mogelijkheden en capaciteiten die jij hebt meegekregen, de invloeden van jouw sociale omgeving en met name hoe jij deze voelt, ervaart en interpreteert. (Helpend in dit systeem van ontwikkeling zijn de ‘overexcitabilities’ verbeelding, emotioneel en intellectueel) en tot slot zelfsturing; het verlangen dat je kunt ontwikkelen om te groeien en om hier bewust en actief mee bezig te zijn.
1. Primaire integratie
Hoe heerlijk relaxed is jouw leven, heel anders dan sommige mensen om je heen die alles zo zwaar zien en zich het daarmee veel te moeilijk maken. Jij niet. Jij richt je op de dingen waar je blij van wordt. Zolang er niemand zit te zeuren heb je ook geen enkel probleem in je leven. Nou ja, behalve dan misschien als je een keer niet wint of de beste bent. Damn, daar kun je echt pissed over worden. Je werkt hard en dat kan ook, want je hebt geen last van perfectionisme (althans niet die onzekere vorm). Je kunt je ergeren aan dingen die anderen niet goed doen of zaken die gewoon niet kloppen in de maatschappij. Vanwege je grote zelfbelang voert zelfrechtvaardiging vaak de boventoon, wat jij zelf voelt als ‘dat is dus gewoon zo’.
Op dit niveau kun je een prosociaal en respectabel leven leiden en wanneer de sociale omgeving die daaraan bijdraagt verandert, zul je je zonder veel moeite aanpassen. Je beslissingen worden hierbij voornamelijk gemaakt op basis van instincten en impulsen. Een meerderheid van alle volwassenen vertoont volgens Dąbrowski een hoge tot zeer hoge mate van primaire integratie en zij zijn te vinden in alle bevolkingslagen.
2. Unilevel desintegratie
Je bent empathisch en gevoelig voor de mensen om je heen. Als zij verdrietig zijn, voel jij je ook klote en dus probeer je zoveel mogelijk mensen zich op hun gemak te laten voelen. Als iedereen gelukkig is dan ben jij het immers ook. Je kunt heerlijk genieten van aandacht en verzorging komt tot rust in de natuur. Soms voel je je ineens verdrietig, vaak zonder dat je zelf weet waarom, maar gelukkig is dat meestal van korte duur. Je kunt zo vaak switchen dat anderen soms vinden dat je wel erg vaak wisselende stemmingen hebt. Zelf heb je er meer last van dat je soms twijfelt of je besluiteloos voelt als je niet weet wat je moet kiezen of waar je mee moet beginnen. Je kunt jaloers zijn op mensen die zo goed lijken te weten wat ‘meer of minder bij henzelf lijk te passen’. Kon jij maar beter de knoop doorhakken, dan had je ook geen last van tegenstrijdige gevoelens of conflicterende plannen en was het overzichtelijk. Langzaam begin je te voelen en snappen dat ons onderwijs en onze maatschappij ook anders georganiseerd zouden kunnen worden. Bereid je echter maar voor op confrontaties met autoriteiten als je hier iets over zegt! Ook je vrienden kunnen hier waarschijnlijk niet altijd iets mee, dus ook daar mag je je voorbereiden op aanpassingsproblemen. Het ligt echter niet aan jouw waarneming, maar de manier waarop je ermee omgaat, daar mag je nog een aantal leerstappen in zetten. Ondertussen kunnen de emotionele onzekerheid die je voelt leiden tot stress, psychosomatische klachten, onrust, angsten, burn-out of een depressie.
Op niveau 2 begint het individu zich dus te realiseren dat er sociale normen en waarden zijn en begint het te voldoen aan deze normen om sociale goedkeuring te krijgen. Volgens Dabrowksi zul je uiteindelijk óf groeien naar niveau 3 óf terugvallen naar niveau 1.
3. Spontane multilevel desintegratie (er van af beweging)
Op niveau 3 ben je je zo bewust geworden van de inherente tegenstrijdigheden in de maatschappij dat je (voor jezelf) begint het te vechten tegen de beperkingen die deze tegenstrijdigheden opleggen. Blij als je bent dat angst daarmee een mindere plek in je leven begint in te nemen merk je gaandeweg dat hij weer terugkomt. Niet meer vanwege keuzestress, maar vanwege het feit dat als jij werkelijk gaat doen wat je wilt, dat mensen je dan echt niet meer willen zien. Of wil jij hen dan nog wel in je leven? Als jij gaat doorgroeien, welke mensen blijven er dan nog om je heen? En durf jij de anderen wel los te laten? Je vraagt je met verbazing af wat er allemaal met je aan de hand is. Je voelt je onrustig en zoekt naar betekenis van je bestaan.
Je voelt dat je vast komt te zitten. Steeds vaker voel je het verschil tussen ‘wat is’ en wat ‘zou moeten zijn’, niet alleen in de maatschappij maar met name ook in jezelf. Dit komt omdat je je steeds meer bewust wordt van jezelf en de verschillende aspecten in het leven. Je dag lijkt gevuld te worden met zelfobservatie en -evaluatie en intense innerlijke strijd.
Steeds vaker komen gevoelens van minderwaardigheid voor en veel dingen kunnen je een rotgevoel geven, of het nu de tijd is die je voor jezelf neemt of een opdracht die niet op tijd af is, steeds vaker lijk je gebukt te gaan onder schuldgevoelens. Het voelt dubbel omdat je enerzijds de wens voelt jezelf volledig uit te drukken en je kennis te vergroten. Maar aan de andere kant barst je van de zelfkritiek en een enorm gevoel van zelfbewustzijn. In wezen zijn het jouw karakteristieken die maakt dat je in dit spel van emoties terecht komt. De combinatie van de emotionele en intellectuele overexcitability verbeteren de ontwikkeling van zelfbewustzijn, wat maakt dat jij je nu voelt zoals je je voelt.
Volgens Dabrowski zijn de gevoelens van minderwaardigheid en schuld, tekenen dat je eraan toe bent om door te groeien naar het volgende level. Wanneer je dat doet zullen je zelf emoties, zelfbewuste emoties en positieve onaangepastheid je helpen. De keus is aan jou of je blijft steken in schaamte en schuldgevoelens of dat je doorgroeit.
Vanaf dit punt wordt je ontwikkeling niet enkel meer gedreven door jouw aangeboren kwaliteiten, capaciteiten en overexcitabilities, maar meer door de wens om te groeien vanuit de ervaring van innerlijke stress, waarbij zelfbewuste emoties sturend zijn. Door de zelfreflectie die gaat plaatsvinden, ontstaat een persoonlijke normen- en waardenhiërarchie die je al wel voelt maar nog niet in staat bent om na te leven. Hierdoor ontstaat een kloof tussen ‘wie je bent’ en ‘wie je zou willen zijn’. Enerzijds verras je jezelf met je inzichten, anderzijds baal je dat je er geen handen en voeten aan kunt geven.
Een verdere emotionele-cognitieve ontwikkeling zorgt voor de mogelijkheid jezelf te evalueren en de mentale staat van anderen te begrijpen. De zelfbewuste emoties die ontstaan, lijken je leven te beheersen, totdat je de knop omzet en jezelf toe gaat bewegen in de richting van ontwikkeling, autonomie en authenticiteit
De groei van dit niveau naar het volgende is waar alle zaken bij elkaar komen. Jouw persoonlijkheid als gevoelig, scherpzinnig mens heeft je geleid naar dit moment waarop je mogelijk veel innerlijk conflict ervaart.
In veel culturen zie je de regel ‘heb ontzag voor je ouders’ nog direct of indirect terug. Wanneer je iets gaat doen dat indruist tegen de manier waarop het je is aangeleerd, levert dit een gevoel van schaamte of schuld op. Mensen die dus werkelijk in staat zijn te groeien naar een stadium waarin ze onafhankelijk van anderen, cognitief maar ook psychologisch en emotioneel keuzes kunnen maken om zichzelf te sturen over lagere termijn, gaan doen wat ze leuk vinden en waar ze de maatschappij mee willen dienen hebben, zullen die grens van toenemende innerlijke spanning dienen te passeren en die grens doorbreken.
De kunst is te leven zodat jij trots op jezelf kunt zijn. Wat zijn jouw normen, standaarden en verlangens? Kun jij trots leren zijn op tussenstapjes in plaats van enkel het eindresultaat? Kun jij leren om zelfs een proces wat heeft geleid tot falen te ervaren vanuit trots? Omdat het je heeft geleerd wat niet werkt of doordat je überhaupt de gok durfde te wagen? Afhankelijk van wat jij wilt bereiken zul je trots ervaren. Kies dus bewust hetgeen wat jou vooruit helpt.
Je ervaart nog conflicten tussen je huidige en je ideale ik, je kunt ontevreden zijn met jezelf, angst ervaren of intense morele conflicten ervaren. Er komt steeds meer een groeiend besef van persoonlijke autonomie en je weet dat ‘er meer is…’. Stap voor stap mag je oude zekerheden achter je gaan laten evenals de behoefte aan goedkeuring van anderen. Empathie groeit uit naar compassie en je kunt bij de pijn van anderen zijn, zonder deze op te hoeven lossen. Je hebt immers geleerd om ook bij je eigen pijn te zijn. Omdat je dit proces bent doorgaan, durf je ook jezelf te zijn op momenten dat je weet dat je een ander hiermee zult kwetsen.
Je durft steeds meer te geloven in jezelf en te vertrouwen op je eigen oordeel, los van “wat hoort”. Je krijgt de moed om anders te durven zijn en hoe meer je je eigen leven creëert, hoe meer je eigenwaarde stijgt en hoe meer je jouw overvloedige creatieve energie de wereld in kunt sturen om zo een positieve bijdrage te leveren.
Positieve onaangepastheid, zoals Dabrowski dit noemt, vereist een sterke kennis van jezelf, ontwikkelde sociale emoties, het vermogen om jezelf te vergelijken met anderen en de gevoeligheid voor feedback. Als je ondanks (of dankzij) deze gevoelens kunt ervaren vanuit je eigen innerlijke oordeel, dat hetgene dat je gaat doen het beste is voor jou en uiteindelijk voor veel meer mensen, dan snap en ervaar je de kracht van jouw innerlijke beslissing. Dan ben je in staat de sprong te wagen, op weg naar de verwezenlijking van jouw idealen.
Al deze zaken leiden ertoe dat de laatste restjes van ‘primaire integratie in niveau 1’ af zullen breken waardoor je je authentieke, zelfgecreëerde, waardenpatroon niet alleen gaat voelen maar ook durft te gaan naleven. Langzaamaan begint je ideale zelf zich te ontvouwen.
Het geeft je energie als je merkt dat je jezelf beter begrijpt, innerlijk groeit, dat je jezelf meer kunt sturen in gedrag (naar je eigen authentieke waarden).
4. Georganiseerd multilevel desintegratie (er naar toe beweging)
Daar waar je op het vorige niveau nog veel momenten van terugval had in het nastreven van je waardenhiërarchie, zo voel je dat je op dit niveau jouw ontwikkeling in je eigen handen ligt. Je weet nu wat je wilt en je ervaart meer authenticiteit. Conflicten los je op doordat je jezelf innerlijk gaat coachen en waar nodig (of gewenst) ga je jezelf onderwijzen. Jouw universele waarden en het bijbehorende gedrag worden nu zorgvuldig gekozen. Je wint aan innerlijke sterkte en voelt je daar goed bij.
Dit alles helpt je om een sterke morele identiteit te creëren en ben je tegelijkertijd in staat meer maatschappelijke verantwoordelijkheid te nemen, niet vanuit egocentrische motieven zoals een behoefte aan status of macht, maar vanuit het besef dat misstanden in de sociale omgeving en maatschappij niet langer door jou onberoerd gelaten kunnen worden. Zodoende worden je eigen overexcitabilities effectief gekanaliseerd en de eigen talenten ingezet voor sociale, politieke of creatieve doeleinden om zo de ontwikkeling van medemensen of zelfs van de maatschappij als geheel te bevorderen. Je wordt geraakt door het lijden van anderen, wanneer je hen niet kunt helpen. Het is zoals Brené Brown zich afvroeg nadat ze van haar omgeving weer eens te horen had gekregen dat ze ‘niet zo moeilijk moest doen; ‘Hoezo moet ik me minder ergens van aantrekken? Ik moet me er juist meer van aantrekken!’ Op dit niveau kom je op het punt dat je dat inderdaad, vanuit authenticiteit zult mogen gaan doen. In algehele zin ervaar je meer empathie en sociale rechtvaardigheid.
Je voelt meer rust nu je jouw ontwikkeling meer via intern conflict kunt sturen en reguleren. Jouw autonome normen- en waardensysteem wordt sterker en je ervaart een groot gevoel van zelfverwezenlijking en authenticiteit. Je voelt je verantwoordelijk voor anderen en bent dienstbaar, maar niet ten koste van jezelf. Er ontstaat zelfacceptatie in plaats van schaamte en/of schuld. Het ‘goed willen doen’ en het streven valt weg waardoor innerlijk conflict, weerstand en faalangst afnemen.
5. Secundaire integratie
Op dit niveau bereik je een volledige integratie van de lagere niveaus en een diepgaand inzicht in de menselijke conditie. Je erkent dat alle levende wezens onderling verbonden zijn en je richt je op het creëren van een wereld waarin het welzijn van alle wezens centraal staat. Om persoonlijk te groeien gebruik je waarden als gids en pas je ze consequent toe in alle situaties, om anderen te helpen en te ondersteunen. Wanneer je geconfronteerd wordt met moeilijke situaties neem je verantwoordelijkheid voor je reactie, omdat je beseft dat zingeving inherent is aan het leven zelf en niet als iets dat moet worden bereikt of verkregen. Zingeving vind je door het overstijgen van persoonlijke verlangens en het bijdragen aan een betere wereld. Dit betekent dat je ervaringen ziet als mogelijkheid voor groei en transformatie en alle emoties die daarbij aanwezig zijn omarmt als onderdeel van het menselijk bestaan.Het niveau waarop je deze manier van leven bereikt, niveau 5, wordt slechts door weinigen bereikt. Op dit niveau ontstaat er een (vrijwel) complete synthese van alle mentale functies die tot een harmonieus geheel worden bestuurd door de hogere emoties van het persoonlijkheidsideaal, autonomie en authenticiteit. De transitie van niveau 4 naar niveau 5 is een heftige, omdat je je volledige oude identiteit, die gevormd is in de dualiteit van niveau 1, achterlaat. Op niveau 5 wordt persoonlijkheid daadwerkelijk bereikt en is je eigen waardenhiërarchie je gids. Je bent betrokken bij de organisatie of gemeenschap, maar gaat daarbinnen wel je eigen weg.
Meer Dabrowski?
Volgens de Theorie van Positieve Desintegratie (TPD) van Dabrowski zou het spelen met negatieve emoties en belemmerende overtuigingen, zoals ik aanbied in ‘Playful Inquiry’ heel geschikt zijn vanaf niveau 3 waneer je je bewust wordt van de inherente tegenstrijdigheden in de maatschappij en je eigen gevoelens hierbij. Wil je anderen begeleiden naar hogere levels van bewustzijnsontwikkeling? Dat kan! Kijk eens naar Magie in je Begeleiding, waarbij waardenvol leven als startpunt worden gebruikt voor de verdere ontwikkeling van je Zijnskwaliteiten.
