In haar bestseller, ‘Hoogsensitieve personen, hoe blijf je overeind als de wereld je overweldigt’, beschrijft Elaine Aron een duidelijk persoonlijkheidskenmerk dat invloed heeft op maar liefst één op de vijf mensen. Volgens de definitie van Dr. Aron heeft de zeer gevoelige persoon (HSP) een gevoelig zenuwstelsel, is hij zich bewust van subtiliteiten in zijn/haar omgeving en wordt hij gemakkelijker overweldigd in een zeer stimulerende omgeving.

Maar de belangrijkste eigenschap is dat ze, in vergelijking met de 80% van de mensen zonder deze eigenschap, alles om hen heen veel dieper verwerken. Ze denken dieper over zaken na, reflecteren en maken associaties. Wanneer deze verwerking niet volledig bewust is, verschijnt het als intuïtie. Hoogsensitiviteit vertegenwoordigt een overlevingsstrategie die niet alleen bij mensen, maar ook bij dieren voorkomt. En altijd in een minderheid van zijn leden. Lees ook deze blog daarover

Elaine Aron legt het principe van hoogsensitiviteit tegenwoordig uit met het acronym DOES. Deze letters staan voor Diepere verwerking van omgevingsprikkels, Overprikkeling, Emotionaliteit en Sensorische Sensitiviteit. De kérn van HSP, is volgens Elke van Hoof gelegen in de combinatie van diepere verwerking van omgevingsprikkels én een hoge mate van sensorische sensitiviteit. Uit deze kern kan dan weer (bij tijd en wijle en voor elke persoon anders) een mate van overprikkeling of emotionaliteit uit voortkomen.

HSP kenmerken en de relatie met het persoonlijkheidsmodel ‘Big Five’

De Big Five is een model dat bestaat uit vijf dimensies waarmee iemands persoonlijkheid beschreven kan worden. Het is gebaseerd op onderzoek naar de woorden die mensen uit verschillende culturen gebruiken om persoonlijkheidskenmerken te beschrijven, d.m.v. een woordenboekonderzoek. Het verwante Five Factor Model is een model ontstaan uit onderzoek naar persoonlijkheid, gebaseerd op onderzoek met vragenlijsten. Beide onderzoekslijnen kwamen echter tot dezelfde indeling van de vijf meest omschreven persoonlijkheidskenmerken die mensen typeren. Juist dat maakt de indeling in deze vijf factoren zo sterk: er is erg veel bewijs voor gevonden. In alle landen zijn (de meeste van) deze eigenschappen dan ook terug te vinden in de persoonlijkheid van haar inwoners, al worden ze in verschillende culturen anders gewaardeerd.

Tegenwoordig zijn de meeste psychologen het er over eens dat de persoonlijkheid bestaat uit vijf belangrijke clusters van persoonlijkheidseigenschappen. Deze clusters van vijf eigenschappen zijn:

Extraversion: Extraversie versus IntroversieAgreeableness: Servicegerichtheid; anderen helpen versus Eigen interesseConscientiousness: Zorgvuldigheid versus OnzorgvuldigheidNeuroticism: Emotionele stabiliteit versus Emotionele instabiliteitOpenness to Experience: Openheid tov verschillende invalshoeken versus Gesloten koppigheid

Als je enkele sites van Nederlandse coaches afstruint en bekijkt wat zij schrijven over hoogsensitieve personen, dan kom je een aantal eigenschappen tegen die we dus zouden kunnen relateren aan deze Big Five eigenschappen. Interessant is of het concept van hoogsensitiviteit hier ook mee overeen komt, of juist helemaal niet.

Zo worden HSP’ers onder andere de volgende karaktereigenschappen toegedicht:Je hebt een voorkeur voor stilteJe bent plichtsgetrouw en gewetensvolJe hebt moeite met assertief voor jezelf opkomen, grenzen stellen en ‘nee’ zeggenJe denkt meer dan anderen na over de zin van het levenJe geniet diep van kunst, cultuur en natuurJe hebt tijd nodig voor het nemen van beslissingen

Daarmee worden eigenlijk kenmerken genoemd die in álle vijf eigenschappen clusters zouden kunnen vallen. Klopt dit wel? Is er eigenlijk wel iets te zeggen over de persoonlijkheid van hoogsensitieve personen?

Vanuit de factoren en facetten van de BIG Five en de visie van Aron en Aron hierop, verwacht je dat HSP’ers een associatie vertonen met neuroticisme (emotionaliteit) en openheid en juist in lage mate met extraversie (introversie). De eersten die na Aron onderzoek naar HSP deden waren Smolewska en collega’s. In 2006 vonden zij een significante correlatie tussen hoogsensitiviteit en Neuroticisme, maar deze correlatie is niet zo groot dat beiden hetzelfde kenmerk zijn. Ook bleek er een correlatie te zijn tussen hoogsensitiviteit en Openheid voor Ervaringen. Er werd geen negatief verband gevonden met Extraversie. Hoogsensitieve personen kunnen dus zowel introvert als extravert zijn. Een verband met Consciëntieusheid, werd niet teruggevonden. Onderzoek van Elke van Hoof heeft deze verbanden nog verder gespecificeerd, maar komt met dezelfde algemene conclusie ten aanzien van de Big Five. 

HSP heeft een grote samenhang met de kenmerken ‘Openheid’ en ‘Neuroticisme’

Openheid voor Ervaringen – wat door McCrae ook wel Intellect of Culture genoemd wordt (1994), is gerelateerd aan verbeelding en nieuwsgierigheid. Mensen met hoge scores hebben een voorkeur voor het ontdekken van nieuwe dingen op verschillende vlakken. Creativiteit, het hebben van levendige dromen en artistieke appreciatie zijn zaken die vaak benoemd worden en ook allen bijna letterlijk geciteerd worden in later werk van Elaine Aron in haar beschrijving van hoogsensitieve personen, onder het kenmerk Diepgaande Verwerking.

Hoogsensitieve personen hebben naast een rijke verbeelding ook een complexe innerlijke belevingswereld. Ze zijn gevoeliger voor angst, stress, depressie en schaamte. Maar zijn daarnaast ook in staat om leerervaringen diepgaand te integreren en te floreren in een positieve, steunende omgeving. Zij profiteren in een positieve, steunende omgeving meer dan mensen die laag scoren op het Big-Five kenmerk Neuroticisme.

De meest bekende conclusie is deze: HSP’ers kunnen ook extravert zijn

HSP’ers kunnen zowel introvert als extravert zijn. Hoewel scores van 30%-70% genoemd worden, mag hierbij vermeld worden dat het bij dit kenmerk gaat om sociale introversie en er wellicht een groep HSP’ers is die er wél van houdt ( bv. fysiek, emotioneel of intellectueel) geprikkeld te worden, maar bang is voor afwijzing of lastige momenten en zich daardoor wat meer op de achtergrond houden. Ook sterke zintuiglijke overprikkeling zou kunnen bijdragen tot meer introvert gedrag en een lage score op met name de facetten excitement seeking en high intensity pleasure. Aan de andere kant kan het vermogen je positief te laten raken door het leven juist leiden tot meer extravert gedrag en het opzoeken van momenten waarin je kunt genieten van kunst, cultuur en natuur.

Minder bekend is dat HSP’ers niet altijd punctueel en consciëntieus zijn!

HSP’ers kunnen zowel conscientieus als chaotisch zijn. Sterker nog; het blijkt dat de invloed van sterke emoties kan leiden tot een mindere mate van zelfregulatie. Aan de andere kant lijkt het ook zo te zijn dat de mate waarin je zintuiglijk overprikkeld raakt door fel licht, sterke geuren, labeltjes en prikkels van kleding en stoffen positief gerelateerd is met conscientieusheid op alle gebieden, waaronder o.a. bedachtzaamheid (voorzichtigheid), zelfdiscipline en ordelijkheid. Maar in algemene zin kunnen we zeggen dat ‘beide vormen van gedrag’ voorkomen in de persoonlijkheid van HSP’ers.

En hoogsensitieve personen zijn niet in ieder geval niet allemaal altruïstisch!

Hoewel soms gesproken wordt over het feit dat hoogsensitieve menen stilstaan bij de gevolgen van hun handelen en dientengevolge zich daardoor ook meer consciëntieus zouden gedragen lijkt onderzoek dit niet te bevestigen.

Hoogsensitieve personen zijn dus niet meer of minder punctueel dan niet-HSP’ers. We zouden nog een kleine aanvulling hierbij kunnen maken dat mensen die houden van weinig prikkels wellicht meer aandacht besteden aan hun planning en acties en op deze wijze wat hogere scores kunnen krijgen, terwijl mensen die geregeld worden overspoeld door (negatieve) emoties zich wellicht meer mee laten slepen met de waan van de dag en minder doelgericht aan de slag zijn op deze momenten.

Elke van Hoof beschrijft in haar boek ‘Hoogsensitief, wat je moet weten’ hoe het wijdverspreide idee dat HSP’ers allemaal altruïsten zijn die zich belangenloos inzetten voor de ander, niet klopt. HSP’ers hebben in de regel een hoog inlevingsvermogen, maar dat betekent niet noodzakelijkerwijs dat ze automatisch de zorg voor andere mensen willen opnemen. Iemand met HSP vertrekt vanuit de gevoelens en gedachten van de ander. Met andere woorden: vanuit hun achtergrond, cultuur, mentaliteit, persoonlijkheid, opvattingen, dromen enzovoort. Het is dus géén projectie van de eigen gevoelens en gedachten, geen ‘wat-zou-ik-doen-in-zo’n-situatie?’.

Je zou het ook kunnen zien als het verschil tussen invoelen versus meeleven. Elk hoogsensitief persoon voelt zich sterk in de situatie van de ander in, maar zal daarom niet automatisch emotioneel met hem meeleven. De zorg willen opnemen heeft immers te maken met actief iets gaan doen voor een dame die slecht ter been is, helpen oversteken of een zieke buur iets te eten brengen. Maar het is niet omdat je je goed kunt inleven in de ander, dat je ook actief voor die persoon wilt en gaat zorgen. De aanname dat HSP-ers tactvol zijn en altruïstisch van aard, is dus geen juiste!

Conclusie

Als we HSP vanuit het vijffactorenmodel bekijken, mogen we dus concluderen dat dé HSP’er niet bestaat. Naast Neuroticisme en Openheid, welke overeenkomsten hebben met het concept van HSP, maar niet hetzelfde ‘zijn’, hebben namelijk ook de persoonskenmerken consciëntieusheid, extraversie /introversie en/of altruïsme een sterke invloed op iemands persoonlijkheid. En omdat hierbij geen ‘zwart-wit’ werkelijkheid bestaat is werkelijk elke tussenvorm mogelijk. Dé hoogsensitieve persoon bestaat gewoonweg niet. 

 ___________

Aron, Elaine (2013) Hoog sensitieve personen. Hoe blijf je overeind als de wereld je overweldigt. A.W. Bruna Uitgevers

Aron, Elaine (2011) Hoog Sensitieve Personen en psychotherapie. Handboek voor psychotherapeuten en patiënten. Uitgever De Arbeiderspers, B.V.

Smolewska, K. A., McCabe, S. B., & Woody, E. Z. (2006). A psychometric evaluation of the highly sensitive person scale: The components of sensory-processing sensitivity and their relation to the BIS/BAS and “Big five”. Personality and Individual Differences, 40(6), 1269-1279

Hoof, Elke van. (2016) Hoogsensitief, wat je moet weten. Uitgeverij Lannoo