De afgelopen decennia heeft de wereld van coaching een grote vlucht genomen. Was in de jaren negentig het volgen van een opleiding nog erg bijzonder, wanneer je nu zegt dat je coach bent kijkt niemand hier meer van op. De laatste jaren bemerk ik dat er steeds meer vraag komt naar speelse coachvormen. Manieren om de ander op een creatieve en uitdagende wijze te laten oefenen met nieuwe overtuigingen en nieuw gedrag. In mijn ogen is improvisatie (waarbij je je ego een beetje voorbij speelt) en met name clownerie daar zeer geschikt voor. Ik begrijp dat je nu mogelijk je wenkbrauwen fronst. De clown? Die wit-geschminkte idioot met rode neus die iedereen altijd een lach probeert te ontlokken? Hoe kan dat helpend zijn? Laat het me uitleggen.
Ik neem je in dit voorbeeld mee naar een ervaring die ik jaren geleden had. Ik stond in een workshop en mocht daar zonder rode neus ontdekken hoe de clown de wereld in keek. Mij werd uitgelegd dat de clown eigenlijk je eigen innerlijke speelse kind is. Het deel van jezelf dat met open hart alles aangaat en iedereen die het tegenkomt omarmt. Het deel van jezelf dat nieuwsgierig is. Wanneer je vanuit je vrije kind de wereld inkijkt kun je spelen, ongedwongen plezier hebben en gebruik maken van je creatieve energie. Je behoeften en dromen in het moment staan voorop. Omdat ik net voordat ik aan deze workshop meedeed kennis had gemaakt met transactionele analyse herkende ik de positie welke hier beschreven werd en kon dit perspectief plaatsen. En ik voelde ook de opwinding dit perspectief bewust op te gaan roepen. We gunden onszelf in de workshop om een minuut of tien te spelen met de dingen die we vonden in de ruimte. En op het laatst ook wat we ontdekten aan elkaar. Want boy, wat is er eigenlijk veel te ontdekken wanneer je er met een frisse blik naar kijkt!
Het oproepen van de positie gaat als volgt: Zit of sta rustig in de ruimte en kijk om je heen terwijl je stil blijft staan. Bemerk waar de focus ligt van waaruit je kijkt. De meeste mensen zullen antwoorden dat de focus bij de ogen ligt. Net ertussen of wellicht iets erboven. Waar kijk jij vandaan?
Wanneer je weet waar het huidige punt van je focus is ga je bewust je focus verleggen. Doe dit door even je wijsvinger te leggen aan de achterkant van je schedel, op de knobbel waar je schedel je nek raakt. Als je je hoofd zachtjes achterover buigt is dit het gedeelte wat ‘hard’ blijft bij je hoofd terwijl de rest van je nek rustig kan meebewegen. Masseer dit punt zachtjes zodat het goed in je aandacht komt en je het zelfs kunt voelen wanneer je jouw vingers weer loslaat.
Stel je nu voor dat je vanaf dat punt in je nek de wereld in kunt kijken. Je blik begint dus achterin je nek en je kijkt dwars door je hoofd (alsof het doorzichtig is) met een hele wijde blik de wereld in. Ontspan tegelijkertijd je kaken en laat je mond een klein beetje openhangen. Als het makkelijker is adem je zelfs zachtjes door je mond. Voel wat deze wijde blik met je doet. Wat merk je op? Wat zie je nu? Hoe ervaar je de kleuren? Hoe klinkt de wereld nu?
Probeer wanneer het je lukt om de blik van het speelse kind op te roepen te wisselen tussen je ‘normale’ blik en deze wijde blik. Lukt je dit gemakkelijk of heb je er wat oefening voor nodig? NB: voor wie bekend is met de term perifere visie, deze wijde blik is dus iets anders omdat je start vanuit je schedelpunt en niet vanuit het voorhoofd waar het objectieve denken is gelegen.
En dan, wanneer je de speelse blik wat makkelijker vast houdt of snel ’terug kunt schakelen’ wanneer je hem per ongeluk kwijtraakt kun je de omgeving gaan verkennen. Kijk of je de dingen om je heen opnieuw kunt ontdekken alsof je een alien of baby bent die dit alles nog nooit heeft gezien en gebruik hierbij uitspraken zoals “wow, dit is gaaf”, “dit lijkt me leuk”, “hoe zou dat werken?”, “ik wil even niks doen”, “ik ben gek op…”, “kan ik dat opstapelen?”, “wat een kans!”
Het speelse kind is een deel van jezelf
Het speelse kind is bij iedereen aanwezig. Sommigen hebben er veel ruimte voor gemaakt in hun leven, anderen kennen eerder ook de posities van het aangepaste of autonome kind wat omhoogkomt in onszelf wanneer we met anderen in contact komen die we als meerdere ervaren (of graag zo gezien zouden willen worden). Ik ken talloze mensen die workshop na workshop aflopen om minder een pleaser te zijn. En ik ken net zoveel anderen die juist trots zijn op hun onafhankelijkheid en rebelsheid wanneer iemand iets over hen zou willen zeggen. Het ene type mens doet het prima in zorgende beroepen en de ander zou een prima ondernemer kunnen zijn. Zolang al deze delen in onszelf niet te dominant worden en we zelf als een soort ‘bestuurder van de bus’ controle kunnen hebben over welk deel van onszelf naar boven komt lijkt er niets aan de hand.
Lees verder onder het plaatje
De ‘ik’ die we normaal gesproken ervaren wanneer we ons afvragen wie we zijn blijkt dus helemaal niet één geheel te zijn. De ‘ik’ die allerhande zintuiglijke ervaringen, gedachten, meningen en impulsen heeft blijkt te bestaan uit een heleboel ‘ikken’ of subpersoonlijkheden. Het zijn gebundelde gedachten en bijbehorende gevoelens die we kunnen herkennen in onszelf. Hal en Sidra Stone, een psychologenechtpaar en de grondleggers van de theorie van voice dialoque herkenden in het begin van hun relatie al snel verschillende delen in zichzelf en elkaar en begonnen ermee te praten. Zo vroeg bijvoorbeeld Hal aan Sidra of hij haar kwetsbare deel mocht spreken en tot zijn verbazing zag en hoorde hij vervolgens een heel ander persoon dan Sidra normaal was. Na talloze experimenten besloten ze de theorie uit te werken en mensen hierin op te gaan leiden.
Veel mensen zijn inmiddels vertrouwd met deze theorie en kennen ook het voorbeeld van ‘de bus’. Jij bent de bestuurder van de bus (als het goed is) en in je bus zitten vooraan de subpersoonlijkheden die het meest bij je op de voorgrond staan. Achterin zitten hun tegenhangers, die staan een beetje aan de zijlijn bij veel mensen. Om goed te functioneren zouden ze echter ook af en toe vooraan mogen staan. En in het midden zitten subpersoonlijkheden die (nog) niet sterk ontwikkeld zijn. Hier ligt nieuw gedrag nog op je te wachten. Wanneer je iets nieuws leert of jezelf een doel stelt kunnen ze bijvoorbeeld in actie komen.
Binnen al die verschillende delen in ons hoofd herkennen de meesten van ons wel de interne criticus (wanneer de kritiek op jezelf is gericht) of de aanklager (wanneer dit zich op de ander richt). Deze kan ontstaan zijn als echo vanuit de opvoeding van je ouders of de cultuur waarin je bent opgevoed. Je bent als het ware wat je vaak hebt gehoord en nu geloofd. Ik hoop dat aan de andere kant je ook het deel ‘zelfcompassie’ goed hebt ontwikkeld. Of zoals mijn vriendin Emma Voerman dit liefdevol noemt: haar interne fan. Deze helpt je erdoorheen in moeilijke tijden en is mild over prestaties en alles wat zou ‘moeten’. Andere duo’s zijn de Pusher en ‘Rust’ waarbij de pusher deze tegenhanger eerder als lui zou benoemen. De tegenhanger van de Perfectionist is de Levensgenieter, de Controleur en Loslaten. Die van de Onafhankelijke Strijder is de Hulpvrager. De Rationalist kent tot slot de Gevoelsmens als tegenpool.
De clown als personage maakt gebruik van subpersonen
Eerder had ik het over het ontdekken van de wereld vanuit de positie van het speelse en vrije kind. In een workshop waarbij clownerie wordt ingezet als methodiek ervaar je dan ook vaak dat het het vinden van je clown een zachte overgang is naar een staat van kinderlijke verwondering, waar plezier, speelsheid en verkenning regeren. Je clown is in deze zin dan ook geen ‘personage dat je aantrekt’ maar het meest nieuwsgierige, spontane en authentieke deel van jou. Je clown – ofwel je speelse kind uitnodigen – is heerlijk en bevrijdend om te doen. Het zet je voordat je het weet op nieuwe ideeënsporen en verfrist je gedachten.
We kunnen echter nog een stuk verder gaan! Wanneer we jouw clown namelijk laten interacteren met de ander en de wereld om zich heen maakt hij gebruik van het gedrag van subpersoonlijkheden. Zo komt hij (of zij) tot leven. Maar de clown is iemand anders dan jij in het dagelijks leven bent. Hij of zij laat wellicht hele andere subpersoonlijkheden zien dan die bij jou normaal gesproken de dienst uitmaken. Je clown zou je dus zomaar kunnen verrassen!
De clown is altijd vrij. Hij bekijkt de wereld van de zonnige kant. Heeft niets te bewijzen en hoeft niet te pleasen. De clown verwacht eerder diep van binnen dat de wereld hem fantastisch vind. De clown wil alles proberen en neigt naar continue experimenteren maar gaat er niet vanuit dat er iets ooit fout gaat. Hij zou een duik kunnen nemen in een glas water en er nog in slagen ook. Hij heeft als het ware een mega interne fan die na een afgang zo opbeurt dat hij binnen afzienbare tijd weer staat te springen om het ‘opnieuw’ te proberen. En opnieuw en opnieuw en opnieuw. Je begrijpt al dat dit nooit zal lukken, maar dat maakt hem voordat ie een nieuwe poging doet niets uit. Vol overgave gaat ie ervoor!
De clown is een mega levensgenieter, een master in het loslaten van de controle en een gevoelsmens pur sang. Niets zal dan ook worden gebagatelliseerd. Alles wat hij voelt wordt openbaar gedeeld. Hij blijft alleen nooit lang droevig – hoe aandoenlijk dit ook is – hij vindt altijd wel weer iets nieuws wat interessant genoeg om te ontdekken of te proberen is. Daarbij kan de clown tussen veel andere subpersoonlijkheden vrijelijk bewegen. Hij is ongeremd om te doen wat nodig is.
In het normale leven staan we onszelf in gedrag lang niet alles toe. We willen immers niet als lui, dom, lelijk, onnozel, onaardig of onkundig te boek staan. De subpersoonlijkheden die we in het dagelijks leven het meest hiervoor inzetten roepen het hardste in ons wat te doen. We volgen bijna automatisch wat ze ons voorschrijven te doen. Maar de clown heeft een andere agenda. Wie een rode neus opzet is niet langer sexy of slim. De clown laat ons dan ook ervaren hoe het is om je oordeel opzij te zetten, je nieuwsgierigheid aan te wakkeren en je impulsen te volgen. Hij laat ons ervaren hoe het is om verstoten of ondergeschoven delen van jezelf weer in het licht te zetten, te omarmen en van hun wijsheid te genieten. Om te zien dat wij ons gedrag niet zijn. Daarmee is de clown bij uitstek een personage waarmee we onszelf (!) speels kunnen coachen. Je speelt jezelf als het ware vrij!
Lees verder onder het plaatje
Wanneer je als clown het podium oploopt ben je je enorm bewust van alles wat je voelt, hoort en ziet. Het is alsof je als het ware leeft met al je zintuigen vol open. Maar dat is niet alles. De clown deelt namelijk ook nog eens alles wat in hem leeft. Geen gevoel blijft hierbij bespaard. Door tijd te nemen tussen wat er gebeurd en de reactie en het publiek aan te kijken deelt de clown wat in hem is. En kan ook weer geraakt worden door de reactie van het publiek daarop. De clown is gevoelig voor alles wat er om hem heen gebeurd immers en leeft zo als een ‘druifje zonder schil’. Open, transparant en goudeerlijk. Dat kan nogal wat kwetsbaarheid oproepen. Dát, gecombineerd met het loslaten van de controle, is de ideale mix om overlevingsstrategieën van vechten / vluchten / bevriezen te activeren. Wanneer dat gebeurd reageert degene op het toneel twijfelend, vaag, onzeker of juist defensief, vastberaden of agressief. Het tegenovergestelde waar clown over gaat. En daarmee de ideale spiegel die we in vele andere coachvormen enkel van buitenaf kunnen krijgen. Nu creeer je hem zelf!
Een geoefend clown is in de ogen van velen iemand die een prachtige show neerzet of verbinding met anderen in moeilijke omstandigheden weet te maken. In mijn ogen is een geoefend clown de mens die kan leven met het hart wijd open, reagerend met nieuwsgierigheid en verwondering op alles wat hij tegenkomt. Zij kunnen op elk moment hun paniek, hun strijd, hun plezier, overwinning en verbijstering met anderen delen. Dáár wordt de clown vanachter het kleine masker namelijk zichtbaar als mens. En het is die menselijkheid waar we uiteindelijk bij hem zo van houden. Door zijn echtheid sluiten we hem in ons hart.
Spelen met jouw ‘subpersonen’, dát is fooling!
Ik hoop dat je nu inmiddels doorheb dat mijn visie op de clown trouwens niet specifiek samenhangt met de toegepaste vormen ervan zoals we deze zien in het circus, ziekenhuis, verzorgingshuis of op het toneel. Ik zie de clown als manier om jezelf vrij te spelen. En de fool gaat nog een stukje verder dan dat! Fooling is een vorm van clownerie/improvisatie waarbij deelnemers zonder script, zonder plan en zonder ideeen een leeg podium oplopen en ontdekken wat er in hen leeft. Met name ook om te spélen met datgene wat klaar staat om gezien te worden. Alsof je een emmertje in je onderbewustzijn dompelt en simpelweg nieuwsgierig bent naar wat er boven komt. De Fool benadert het leven met openheid en nieuwsgierigheid, verwoord/verbeeld wat er innerlijk ervaren wordt en zegt: “Wow, kijk wat ik heb gevonden!”
Lees verder onder het plaatje
De fool hanteert hierbij de regels van het improvisatie-theater: ja zeggen tegen wat er is, het gevaar/drama opzoeken, in het nu blijven, je lijf laten spreken en het geheel tot een goed einde brengen. Zo blijft hetgeen er ontstaat op het podium spannend en boeiend om te beleven én om naar te kijken. Fooling is dus een specifieke vorm van solo-improvisatie waarbij je de cast van personages ontmoet die normaal gesproken in je hoofd leven. Naast bovengenoemden kunnen er nog veel meer aanwezig zijn, zoals de innerlijke kunstenaar, de innerlijke kluizenaar, de innerlijke patriarch. Sommigen zeggen weinig of niets, anderen laten graag van zich horen.
De fool geeft een subpersoonlijkheid (je noemt deze dan ‘een masker’) de ruimte om er even helemaal onbelemmerd te zijn en zijn/haar waarheid te spreken. Wat gebeurd er wanneer je een momentopname maakt van hetgeen er op dat moment in je leeft? Je er in je eentje een voorstelling mee maakt? Zoals Thomas Moore zegt: “Door elke figuur zijn stem te geven, laten we de ziel spreken en zichzelf laten zien zoals ze is, niet zoals we zouden willen dat ze zou zijn.”
Het innerlijke vrije kind, de clown, de fool… een unieke combi. Ik hou ervan!
