In dit artikel bespreek ik een unieke overeenkomst tussen de Indische filosofische concepten, Tamas, Rajas en Satva en de moderne neurowetenschappelijke Polyvagaal Theorie.Door de esoterische en filosofische ideeën te verbinden met harde wetenschap, kan dit ons helpen bij het beter begrijpen van onze fysiologische en psychologische reacties op de wereld om ons heen. Belangrijk is het om te beseffen dat de Indische filosofie en de Polyvagaal Theorie uit zeer verschillende culturele en historische contexten komen en verschillende doelen en methoden hebben. Er is geen bekend wetenschappelijk onderzoek dat expliciet deze correlatie heeft onderzocht. De associaties die ik heb beschreven zijn gebaseerd op de basisdefinities en beschrijvingen van deze concepten, nadat ik er door één van mijn collega’s op werd gewezen.
Tamas, Rajas en Satva komen uit de Indische filosofie en worden vaak begrepen als de drie fundamentele ‘guna’s’ of kwaliteiten die inherent zijn aan alle natuurlijke fenomenen.
- Rajas is gekoppeld aan energie, activiteit, ambitie en verlangen. Het drijft actie en verandering en wordt vaak geassocieerd met emoties als passie en onrust.
- Tamas wordt vaak geassocieerd met traagheid en inertie. Het is de staat van weinig levensenergie, een staat die vaak wordt geassocieerd met depressie of gebrek aan motivatie.
- Satva wordt geassocieerd met zuiverheid, wijsheid, en harmonie. Het is de staat van evenwicht, rust en sereniteit, die vaak wordt geassocieerd met verlichting en zelfrealisatie.
De Polyvagaal Theorie, ontwikkeld door Stephen Porges, legt uit hoe ons autonoom zenuwstelsel reageert op stress. Het identificeert drie primaire reacties:
- De sympathische staat, die gelijk staat aan de vecht- of vluchtreactie, waarin we alert en klaar zijn om te reageren op potentiële dreigingen.
- De dorsale vagale staat, die gerelateerd is aan de ‘bevriezen’ reactie, waarin we ons afsluiten en dissociëren als reactie op overweldigende dreiging of trauma.
- De ventrale vagale staat, die overeenkomt met veiligheid en sociaal engagement, waarin we rustig en betrokken zijn.
Bij een vergelijking van deze concepten kunnen we zien dat: Tamas overeenkomt met de dorsale vagale staat. Beide beschrijven een toestand van immobiliteit en ongevoeligheid, een afsluiting van de buitenwereld. Rajas lijkt op de sympathische staat. Beide beschrijven een toestand van energie, opwinding, en actie, klaar om te reageren op de omgeving. En Satva komt tot slot overeen met de ventrale vagale staat. Beide beschrijven een toestand van kalmte, evenwicht, en sociale betrokkenheid, een gevoel van veiligheid en verbondenheid.
Er is geen ‘goede staat’
Het is belangrijk op te merken dat noch de Indische filosofie noch de Polyvagaal Theorie een toestand als inherent ‘slecht’ of ‘goed’ beschouwt. In plaats daarvan erkennen beide systemen dat verschillende toestanden passend kunnen zijn in verschillende omstandigheden en dat het vermogen om tussen deze toestanden te navigeren een teken is van gezondheid en veerkracht. In het licht hiervan is het doel van therapie niet noodzakelijk om iemand in een permanente satvische of ventrale vagale staat te brengen, maar eerder om iemand het vermogen te geven om zich aan te passen en te reageren op verschillende omstandigheden op een manier die zijn/haar welzijn bevordert.
Als een persoon zich bijvoorbeeld in een tamasische / dorsaal vagale toestand bevindt, kun je door middel van mindfulness en meditatie, lichaamsgerichte therapieën, en sociale betrokkenheid naar een meer satvische / ventrale vagale toestand bewegen. En vanuit een rajasische / sympathische staat, kun je dit door ademhalingswerk, ontspanningstechnieken, en zelfzorg praktijken.
Wie zichzelf leert kennen weet dat het lichaam altijd wijs is in deze; dat betekent dat je zelf weet wat je nodig hebt. Zelfs de persoon die zich in een freeze reactie bevindt en zegt ‘ik weet het niet’ zegt eigenlijk precies wat hij of zij nodig heeft; niets. Mediteren kunnen we dat wellicht noemen. Een slaapje noemt een ander het wellicht.
Er is wel een ‘lichtere’ staat
Binnen de Polyvagaal Theorie bestaan er complexe staten waarin meerdere aspecten van het autonome zenuwstelsel tegelijkertijd actief kunnen zijn. Dit zijn geen eenvoudige binaire toestanden van ‘aan’ of ‘uit’, maar eerder overlappende en gelaagde reacties op de dynamische en steeds veranderende omstandigheden van het leven. Deze overlappende toestanden van zijn creëren een unieke dynamiek die de basis kan vormen voor ‘speelruimte’.
We starten vanuit de ventrale vagale staat (Satva). Beide beschrijven een toestand van kalmte, evenwicht, en sociale betrokkenheid, een gevoel van veiligheid en verbondenheid. Deze kan tegelijkertijd voorkomen met de activering van de twee andere staten. Ik beschrijf als eerste de Ventrale + Sympathische Activatie: Deze staat kan zich voordoen wanneer iemand tegelijkertijd sociaal betrokken is (ventrale activatie) en een vecht-of-vluchtreactie ervaart (sympathische activatie). Dit zou kunnen voorkomen in situaties van intense opwinding of competitie. Denk bijvoorbeeld aan het spelen van een intense sportwedstrijd, waarbij men volledig betrokken is bij het team (ventrale activatie) terwijl men tegelijkertijd zeer alert en klaar is voor actie (sympathische activatie). Het spel wordt gezien als vrijblijvend vermaak. Er hangt niets aan vast. Deze staat drijft drijft actie en verandering, we voelen ons levenslustig. Je kunt verliezen, maar je voelt ook; wanneer dat gebeurd is het niet zo erg.
Ventrale en Dorsale Activatie: Deze staat kan zich voordoen wanneer iemand zowel een gevoel van veiligheid ervaart (ventrale activatie), maar ook tekenen van mogelijke kwetsbaarheid (dorsale activatie). Het vermogen om je veilig en verbonden te voelen (ventraal), terwijl je je tegelijkertijd openstelt voor het potentieel van afwijzing of pijn (dorsaal), is een fundamenteel onderdeel van intieme relaties. In een intieme situatie kan iemand zich bijvoorbeeld diep verbonden en betrokken voelen bij hun partner (ventrale activatie), maar tegelijkertijd een soort onzekerheid voelen (dorsale activatie). Het is immers mogelijk om gedurende het leven deze partner ooit weer los te laten (omdat hij je verlaat of doordat jij als eerste dood zult gaan bijvoorbeeld). Daar is niets mis mee. Rauw is de achterkant van de medaille van liefde. En deze gecombineerde toestand in het zenuwstelsel kan ertoe leiden dat iemand zich zowel aanwezig als kwetsbaar voelt, wat de diepte en intensiteit van de intimiteitservaring kan versterken.
Verlichting, wordt in de Indische filosofie soms geassocieerd met de sattvische guna staat, die gekenmerkt wordt door helderheid, kennis en wijsheid. Bij deze persoon is het zenuwstelsel dan ventraal geactiveerd. Als we aannemen dat verlichte individuen nog steeds fysieke lichamen hebben die reageren op hun omgeving, dan zou het logisch zijn om te concluderen dat ze nog steeds in staat zijn om autonome reacties te ervaren die horen bij de sympatische of dorsale activering. Wanneer iemand echter minder geïdentificeerd is met deze fysiologische reacties (er is angst in mijn lichaam ipv ‘ik’ ben angstig) kunnen ze in staat zijn om deze ervaringen te observeren vanuit een veilige ventrale positie en worden er niet langer door meegesleurd.
Interessant?
Dit is wat ik jou wil leren in de opleiding Theater van het Leven. Navigeren met wijsheid en compassie. Niet zozeer je staten reguleren, maar met name de overlap opzoeken, zodat je leert dat elke activering in de kern oké is en je er niet langer onder de indruk van hoeft te zijn en anderzijds de waarnemer in je wakker kussen. Zodat je kunt navigeren door de uitdagingen van het leven met wijsheid en compassie. Wanneer je dat kunt voelt het leven intens, uitdagend en heel erg fijn. Zelfs de pijnlijke momenten mogen er dan zijn, omdat je het in al je menselijkheid weet te dragen.
